“Een golf van solidariteit”, zo werd de grote opkomst omschreven van nieuwe initiatieven die sinds 2015 ontstonden in Nederland en in vele andere Europese landen rondom de opvang en inclusie van vluchtelingen in de samenleving. Terwijl er in de media vaak berichten waren waarbij angst en negatieve reacties de boventoon voerden, en er vanuit overheden en instituties vaak sprake was van handelingsverlegenheid en vertraagde actie in de opvang van vluchtelingen, ontstonden er gelijktijdig overal in Europa een nieuw soort burgerinitiatieven die buiten geijkte overheidsprogramma’s en formele diensten van opvang om, vluchtelingen een welkom probeerden te bieden. In het onderzoekproject Learning Crossroads for Refugee Inclusion brachten wij het Nederlandse veld van burgerinitiatieven rondom vluchtelingen in kaart en onderzochten we de betekenis van dit veld voor nieuwkomers, ook in relatie tot formele instituties. De bevindingen van het project hebben wij gepubliceerd in de eindrapportage “Samenwerken vanuit relationele autonomie: condities voor betekenisvolle samenwerking tussen burgerinitiatieven en lokale overheden voor inclusie van vluchtelingen in Nederland”. Het volledige rapport is hier te downloaden. Hieronder vindt u een beknopte samenvatting van de belangrijkste onderzoeksbevindingen.

Een golf van solidariteit

Uit het onderzoek blijkt dat de golf aan solidariteit vanuit de samenleving interessante maar bovenal uitdagende vraagstukken opgeworpen heeft. Onder de gemeentes en burgerinitiatieven merken we dat er veel belangstelling en betrokkenheid is om te werken aan een Nederland dat meer inclusief is voor vluchtelingen en nieuwkomers. Bovendien heeft de huidige opvangcrisis de noodzaak van samenwerking tussen verschillende actoren in de samenleving in relatie tot de inclusie van vluchtelingen en nieuwkomers meer dan ooit zichtbaar gemaakt.

Het onderzoek heeft laten zien dat er bijzonder veel kansen zijn die nu vaak blijven liggen omdat er niet genoeg besef bestaat over de complementaire waarde van burgerinitiatieven en de perspectieven van vluchtelingen in inclusiever maken van het beleid rondom de opvang en inburgering.

In de eindrapportage van het project worden een viertal thematische aandachtspunten beschreven waarin uitdagingen rondom samenwerkingen tussen gemeentes en burgerinitiatieven verbonden worden met de kansen die deze samenwerkingen bieden. Het kernargument hier is dat de synergie tussen gemeentes en burgerinitiatieven tegenwicht moet bieden aan dominante denkkaders over opvang en inclusie van vluchtelingen in Nederland. Wanneer burgerinitiatieven zich te veel moeten conformeren aan het formele systeem, dreigt deze potentie onder druk te komen staan. Daarom moeten formele instituties die willen samenwerken met informele organisaties juist meer ruimte maken voor datgene wat minder past binnen het formele systeem.

Er moeten beleids- en organisatiestructuren ingericht worden die de inclusie van refugee-led initiatieven mogelijk maken.

De rol van refugee-led burgerinitiatieven

In het rapport wordt ook gevraagd om specifieke aandacht voor de rol van refugee-led burgerinitiatieven in de samenwerking tussen gemeentes en (overige) burgerinitiatieven. Persoonlijke, geleefde kennis en ervaringen in combinatie met de eigen maatschappelijke inzet van refugee advocates zijn cruciaal voor ontwerpen van inclusieve structuren en inclusief beleid. Deze initiatieven kunnen andere actoren in het veld helpen bewust te worden van onzichtbare structuren van uitsluiting waar vluchtelingen mee geconfronteerd worden.

Tegelijkertijd laat dit onderzoek zien dat de inclusie van refugee-led burgerinitiatieven vaak bemoeilijkt wordt door de bestaande regels en routines van gemeentes. De huidige kaders van waaruit gemeentes denken en opereren bieden vaak niet de mogelijkheid of maken het moeilijk om de kennis en expertise van burgerinitiatieven te erkennen. Om refugee-led initiatieven daadwerkelijk te betrekken in beleidsontwikkeling en -implementatie is er dus meer nodig dan alleen de welwillendheid van (vaak individuele) gemeenteambtenaren: er moeten beleids- en organisatiestructuren ingericht worden die de inclusie van refugee-led initiatieven mogelijk maken.

Geschakelde verbindingen

Daarnaast wordt in het rapport het belang van het erkennen van complementaire waardes in geschakelde verbindingen beschreven. Juist wanneer meer gevestigde burgerinitiatieven zich onbewust steeds meer aan het formele systeem kunnen gaan conformeren, is het belangrijk dat zij verbinding blijven houden met burgerinitiatieven die minder gevestigd en minder verbonden zijn met het formele systeem. Tegelijkertijd hebben de minder-gevestigde burgerinitiatieven de overige burgerinitiatieven nodig om hen te helpen hun eigen positie te verstevigen.

Tussendenken vraagt om de nodige reflectie en het aan de kaak stellen van eigen aannames en assumpties.

Tussenruimte

Voor een duurzaam en veerkrachtig systeem voor opvang en inclusie is taal cruciaal. Naast een convergerende taal waarbij we op zoek gaan naar gemeenschappelijke aanknopingspunten en verbindingen voor begrip, is het ook belangrijk om te kijken naar mogelijkheden voor een meer divergerende taal. Hierbij is het belangrijk dat er gekeken wordt naar het toelaten van verschillende perspectieven in het bepalen van wat er nodig is voor inclusie van vluchtelingen en nieuwkomers. Op deze manier zorgt een divergerende taal ervoor dat het mogelijk wordt voorbij de huidige dominantie van een marktgeoriënteerde taal te kunnen gaan.

Om de waarde van deze talen te kunnen begrijpen, hebben we ons laten inspireren door het idee van tussendenken als alternatief voor het dominante, monotalige normdenken. Dit tussendenken vraagt om de nodige reflectie en het aan de kaak stellen van eigen aannames en assumpties. Het creëren van veilige tussenruimtes waarin de verhalen en perspectieven van tussenpersonen inspiratie en verbeeldingskracht kunnen voeden, vormt een hoopvolle volgende stap in de gezamenlijke effort van burgerinitiatieven, gemeentes en andere organisaties om van de Nederlandse samenleving een meer inclusieve omgeving te maken voor vluchtelingen en nieuwkomers.